Gereconstrueerde kiva in Bandelier National Park. Bron: Wikimedia Commons, publiek domein.

Taos Pueblo met links de ingang van de kiva, 1925. Foto: Edward S. Curtis. Credit: http://www.icp.org.

Pueblo-architectuur

De architectuur van de pueblo’s is wereldwijd bekend. Daarbij gaat het om één van de vroegste vormen van terrasvormige appartementenbouw, die uit de 13de eeuw stamt of mogelijk eerder.

De techniek die bij de bouw werd toegepast wordt adobe genoemd, een mengsel van klei, zand en stro, dat soms met gruis en steen werd versterkt en in mallen in de brandende zon werd gebakken. Zulke bakstenen waren 45 cm lang, 25 cm breed en 15 cm hoog. Om de bakstenen in mallen te gieten en te modelleren (enigszins schuin te laten aflopen in verband met regen), was veel water nodig dat uit de Rio Grande of haar zijrivieren werd gehaald.

De basisstructuur van de wanden van een pueblo-appartement bestond uit frames van houten balken die werden opgevuld met bakstenen, waarna de gehele wand werd af gepleisterd. In de muren werden kleine vensters aangebracht. Dit type woning is in de zomer koel en in de winter warm.

Het grondplan van een pueblo bestaat uit een aantal appartementen die geheel of gedeeltelijk rond één of twee plaza’s (centrale pleinen) werden gebouwd, soms wel vier tot vijf woonlagen boven elkaar. Van een afstand bezien lijkt een pueblo een compact bouwwerk van gestapelde blokken.

In deze vorm van etagebouw deed het dak van de onderste woonlaag dienst als terras voor de woonlaag erboven en kon elke woonlaag via meerdere ladders worden bereikt. In verband met de veiligheid staken de ladders door openingen in het plafond, zodat ze in dreigende situaties snel konden worden opgetrokken zodat de vijand er geen gebruik van kon maken. Het dak van de bovenste woonlaag was voor alle bewoners vrij toeganke­lijk als ontmoetingsplaats. Op meerdere plekken binnen, maar soms ook buiten, een pueblo werden de kiva’s naar behoefte gebouwd.

Kiva-architectuur

Prehistorische kiva’s waren altijd cirkelvormige, ondergrondse bouwwerken uitgegraven met een diameter van 10 tot 19 meter en twee tot drie meter diep. De wanden van de put werden versterkt met adobe. Uiteraard hadden de ondergrondse kiva’s geen vensters. Wel werden ventilatieschachten aangebracht. Soms gaf de opening in het dak, waar de ladder doorheen stak die toegang gaf tot de kiva, voldoende ventilatie. In de andere situaties was de kiva alleen bereikbaar door een gat in de vloer van een woning die uitkwam in een tunnel die van de woning naar de kiva liep. In dat geval was een aparte ventilatieschacht nodig net als een apart rookkanaal.

Sommige van de huidige kiva’s zijn eveneens cirkelvormig, maar meestal zijn ze langwerpig of soms zelfs vierkant van vorm. Ook zijn ze niet altijd geheel ondergronds, soms zijn ze half ondergronds half bovengronds of zelfs geheel bovengronds.

Oorsprong van de kiva

Sinds mensenheugenis hadden de Pueblo-volken van het Zuidwesten al kiva’s. Het woord is afkomstig uit de Hopi-taal en kan niet worden vertaald door een specifiek woord, het kan alleen worden omschreven. Kiva’s zijn ceremoniële centra die dienen als ontmoetingsplaatsen van het heilige en het wereldse, het spirituele en het fysieke.

Volgens het merendeel van de Pueblo-legenden instrueerden de spirituele wezens van de benedenwereld de mensen om kiva’s te bouwen in de vorm van de opening (of plek) van waaruit de mensen tevoorschijn kwamen in de huidige wereld. Kiva’s symboliseren een Moeder Aarde-baarmoeder waaruit de mensen geboren worden, maar ook de benedenwereld waaruit ze eerst tevoorschijn kwamen. Elke kiva heeft daarom een klein gat in de vloer, een aardenavel, een sipapu (Hopi-woord), een symbolische aanduiding van de navelstreng van Moeder Aarde. Het symboliseert ook het pad waarlangs de mensen uit de benedenwereld omhoog klommen. In andere tradities vertegenwoordigt de sipapu het centrum van de kosmos of de zetel van de Maїs Moeder.

De houten ladder door het dak van de kiva vertegenwoordigt een riet- of maisstengel waardoor, of waarlangs, de mensen omhoog klommen naar de huidige wereld (Hirschfelder & Molin, blz. 149, 268). Andere tradities vertellen over een ladder gemaakt van adelaarsveren of van bizonhorens. Een ladder is dus bij uitstek het instrument om af te dalen in de ondergrondse kiva, de plek waar de beide werelden dicht bij elkaar komen en de leden van de kiva daar de wezens of goden van de benedenwereld kunnen ontmoeten.

Het prototype van de kiva valt te bezichtigen in de ruïnes van de uitgestorven prehistorische Anazasi van Mesa Verde (Groene Tafelberg). De Anasazi waren de voorouders van de huidige Pueblo Indianen, die in het Four Corners-gebied van de staten Colorado, Utah, New Mexico en Arizona leefden.

Doel van de kiva

Kiva’s spelen een belangrijke rol in de Pueblo-samenlevingen, vooral een religieuze en in mindere mate een sociale. De activiteiten in de kiva’s lopen synchroon met de ceremoniële jaarkalenders, of Ceremoniële Cycli, van de pueblo’s.

Zo vinden bij de Hopi van Old Oraibi in de meeste maanden wel één of meerdere rituele of ceremoniële activiteiten plaats, behalve in maart, april en juni (Mischa Titiev, blz. 244). Per Hopi-dorp kunnen er verschillen zijn in de jaarkalender, al zullen die minimaal zijn. De kiva’s zoemen dan van de activiteiten ter voorbereiding op de publieke manifestaties van deze gebeurtenissen. Op enkele uitzonderingen na participeren hoofdzakelijk mannen in de activiteiten in de kiva’s.

In de heilige kiva’s vinden de ceremoniële voorbereidingen plaats, van rituele reiniging (met salie de aura’s reinigen, het zingen van geheime heilige liederen, zweethut- en pijpceremonies) tot aan initiaties en geheime rituelen toe. Voor jongemannen dient de heilige kiva als tijdelijk onderkomen ter voorbereiding op hun lidmaatschap van de betreffende kiva (Hopi) of van één van de twee participerende groepen van de Kachina-cultus (Zuni, Acoma, Laguna, enz.).

De voorbereidingen kunnen van enkele dagen tot enige weken in beslag nemen, zoals bij voorbeeld bij de Slangendans van de Hopi, die ruim twee weken aan heilige voorbereidingen vergt (zie mijn artikelen in de Kiva’s van sept.-okt.1992 en jan.-febr.1993 over deze bijzondere dans).

In de sociale kiva’s worden vergaderingen gehouden, of vinden allerlei ontmoetingen plaats met leiders van andere Indiaanse volken of met blanke hoogwaardigheidsbekleders of met andere belangrijke gasten.

Interieur van de kiva

In de kiva bevinden zich een offeraltaar met fetisjen van dieren en godheden, ceremoniële en rituele voorwerpen (soms op een plank langs de wand), paho’s (gebedsstokjes) bij de hoeken van het offeraltaar of in rijen rond het altaar, een vuurplaats, een sipapu afgedekt met een plankje, een ventilatieschacht, en een rookkanaal. Tegenwoordig zijn op de wanden vaak prachtige en zeer gedetailleerde heilige wandschilderingen aangebracht.

Overzicht van de pueblo’s

Omdat ik hieronder het gebruik van de kiva’s bij de verschillende Pueblo-volken behandel, volgt eerst een korte opsomming van deze volken en hun dorpen.

De meeste Pueblo-volken leven verspreid over meerdere pueblo’s: de Hopi (12), de Keres (7), de Tewa (6) en de Tiwa (4). De Zuni en de Jémez hebben elk slechts één pueblo. Vandaag de dag bestaan er dus 31 bewoonde pueblo’s.

Zoals eerder is opgemerkt liggen de pueblo’s van de Hopi verspreid over drie mesa’s in de Painted Dessert in het grote Navajo-reservaat. Dit zijn Eerste Mesa (of Zwarte Mesa), de meest oostelijke mesa die ooit werd bewoond door een deel van de voorouderlijke prehistorische Anasazi. Veertig kilometer naar het westen ligt Tweede Mesa, de middelste mesa. Achttien kilometer naar het noordwesten ligt Derde Mesa, de meest westelijke van de drie tafelbergen.

Op Eerste Mesa liggen de dorpen Walpi, Sichomovi en Tewa Dorp (Hano), en aan de voet ervan Polacca en Sikyatki (ruïne). Op Tweede Mesa liggen Mishongnovi, Shongopovi en Shipaulovi. Op Derde Mesa liggen Old Oraibi, Bacobi (of Bakabi) en Hotevilla en aan de voet ervan New Oraibi, dat oorspronkelijk Kykotsmovi heette. Zeventig kilometer naar het westen in de richting van de Grand Canyon ligt in de woestijn Moenkopi, de landbouwkolonie van Old Oraibi.

De pueblo’s van de Keres zijn Acoma, Cochiti, Laguna, San Felipe, Santa Ana, Santo Domingo en Sía. De Tewa zijn verspreid over de pueblo’s Nambé, Pojoaque, San Juan, San Ildefonso, Santa Clara en Tesuque, en de Tiwa over Isleta, Picuris, Sandia en Taos.

De pueblo van Mishongnovi met op de achtergrond de Shipauilovi Pueblo, Arizona, ca. 1898. Foto: George Wharton James. University of Southern California Libraries and California Historical Society. CC BY 3.0.

Kiva’s van de Hopi Indianen

Elke Hopi-pueblo telt een aantal geheime genootschappen die verantwoordelijk zijn voor het uitvoeren van bepaalde ceremonies uit de jaarkalender. Zo heeft elke Hopi-clan een eigen geheim genootschap en een eigen kiva, die een belangrijke rol spelen in de Ceremoniële Cyclus van hun samenleving. De clan die de leiding heeft over een bepaalde ceremonie draagt zorg voor de heilige voorwerpen van hun kiva, selecteert deelnemers voor het geheime genootschap dat de ceremonie voorbereidt, voert die op een later tijdstip publiekelijk uit, en ziet toe op de algehele gang van zaken rond de ceremonie. Vooral de Kachina-organisatie in relatie tot de kiva’s is bij de Hopi sterk ontwikkeld.

Hopi-kiva’s zijn rechthoekige, ondergrondse ceremoniële ruimten, die globaal georiënteerd zijn op de noord-zuid richting. Door een vierkant gat in de bovenlaag van de kiva steekt een grote ladder, die beneden in het midden van de kiva-vloer uitkomt. Die vloer heeft twee niveaus. Het vloergedeelte ten zuiden van de ladder is vijf tot tien centimeter hoger dan het gedeelte ten noorden ervan. Het zuidelijke gedeelte is ook wat smaller en is gereserveerd voor toeschouwers en minder belangrijke rituele activiteiten. Het noordelijke, lagere gedeelte is wat groter en is bestemd voor de meer belangrijke rituele activiteiten. In dit gedeelte bevindt zich de vuurplaats.

Langs de oostelijke, noordelijke en westelijke wanden van de kiva bevinden zich stenen banken van zestig centimeter hoog. Die lijken solide, maar zijn van binnen hol om heilige voorwerpen aan het zicht te onttrekken van eventuele bezoekers die deze voorwerpen niet mogen zien. In het midden van het lagere vloergedeelte bevindt zich de sipapu, die afgesloten is wanneer die niet actief in een bepaalde ceremonie betrokken is, zoals in een zweethut-ceremonie.

Mocht iemand door het per ongeluk of opzettelijk aanraken van heilige voorwerpen in een kiva ziek worden, dan wordt in die kiva de genezingsceremonie uitgevoerd. In dit opzicht worden in alle Hopi-kiva’s genezingsceremonies uitgevoerd.

Interieur van een Hopi-kiva, circa 1900-1910. Bron: Wikimedia Commons, publiek domein.

Bij de Hopi is een kiva het eigendom van de clan waarvan de leden het initiatief hebben genomen tot de bouw ervan. Soms wordt de kiva naar die clan vernoemd, zoals de Slangen Kiva is vernoemd naar de Slangen-clan. De chief van de clan is tevens de chief van die kiva.

Wanneer de kiva ceremonieel in gebruik is, wordt er een stok met veren (na’atsi) horizontaal aan het boveneinde van de ladder vastgemaakt dat uitsteekt boven die kiva, zodat de dorpsbewoners weten dat er in die kiva iets gaande is dat niet mag worden verstoord (Mischa Titiev, blz. 103-104). Dat geldt des te meer wanneer in de kiva zeer geheime rituelen plaatsvinden. Dan wordt bij de ingang van de kiva een wachter geplaatst met een chief’s staf (mongko) in zijn hand als teken van zijn volledige autoriteit.

Kiva’s van Old Oraibi

Deze Hopi-pueblo op Derde Mesa telt negen heilige kiva’s en vier sociale kiva’s.

De heilige kiva’s zijn de Blauwe Fluit Kiva van de Spin-clan, de Naar-Beneden-Gaan Kiva van de Boog-clan en de Zand-clan, de Zangers Kiva van de Papegaai-clan, de Middenplaats Kiva van de Boog-clan, de Agave Kiva van de Ceder-clan, de Zigzag Kiva van de Das-clan, de Ratelslang Kiva van de Slangen-clan, de Hano Kiva van de Pompoen-clan, en de Marau Kiva van de Hagedis-clan.

De sociale kiva’s zijn de Wiklavi Kiva van de Spin-clan, de Cirkel Kiva van de Coyote-clan, de Kachina Kiva van de Kachina-clan, en de Coyote Kiva van de Coyote-clan (Mischa Titiev, blz. 245).

Pikant detail van de sociale kiva’s in Old Oraibi is dat deze Indiaanse samenleving tolereert dat jongens van 12 of 13 jaar oud ’s nachts in de kiva’s blijven slapen om zo geen last te hebben van ouderlijk toezicht. Ze hebben dan de vrijheid om bij leeftijdgenootjes van het andere geslacht op bezoek te gaan. Binnen zo’n kleine pueblo-samenleving geeft dat opgroeiende jongens en meisjes wat vrijheid om elkaar te ontdekken (Mischa Titiev, blz. 30-31).

Wachter bij de Hopi-slangenkiva, 1907. Foto: Edward S. Curtis. Credit: https://dc.library.northwestern.edu/items/3a9a415d-caa4-4f5a-8414-1ae6b7f19fc0

Kiva’s van de Zuni Indianen

De Zuni-samenleving bestaat uit vier groepen: de clans, de kiva-groepen die het Kachina-genootschap vormen, de genezingsgenootschappen en de priesterschappen, waaronder de Regen Priesters en de Boog Priesters.

De Zuni bouwden hun kiva’s bovengronds. Alle clans zijn in elke kiva vertegenwoordigd, in tegenstelling tot de Hopi waar alleen de clan die eigenaar van de kiva is toegang heeft. Er zijn zeven kiva’s bij de Zuni. Zes ervan zijn voor de vier windrichtingen plus hemel en aarde, die allemaal worden gezien als aparte werelden. De zevende kiva vertegenwoordigt de Centrale Wereld, die alle andere werelden met elkaar verbindt.

De zes kiva’s van de hoofdrichtingen worden elk geleid door een cacique (chief) en zijn verantwoordelijk voor de Kachina-dansen. Tezamen vormen deze kiva’s het Kachina-genootschap bij de Zuni. De zes kiva-groepen moeten jaarlijks ten minste driemaal dansen op verschillende tijdstippen binnen een periode van vijf tot zes weken. Sommige van deze kiva’s worden ook gebruikt door andere genootschappen binnen de Zũni-samenleving, zoals het Vuurgenootschap.

De sociale structuur van de Zuni, de meest complexe van het gehele Zuidwesten, bestaat uit dertien clans. Zo is er een clan van Beer, Coyote, Tabak, Hert, Maïs, Zon, Arend, Hemel, etc. Elke clan heeft niet alleen een specifieke ceremoniële rol ten aanzien van de jaarkalender, maar heeft tevens toegang tot alle kiva’s. De bouw van een kiva, of het beschilderen van de wanden ervan, wordt beschouwd als een gebed om regen of vruchtbaarheid voor het gewas.

Zijn de Hopi beroemd vanwege de Kachina- en de Slangendansen, de Zuni zijn het vanwege hun Shalako-ceremonie die jaarlijks eind november of begin december wordt gehouden. Deze ceremonie beeldt de schepping en migratie van de Zuni uit naar hun middenplaats (héptina), het centrum van hun pueblo. De Shalako zijn reuzen, de boodschappers van de regengoden. Ze komen de huizen zegenen die ter ere van hen zijn gebouwd – één voor elk van de zes Shalako, één voor de mudmen (koyemshi, of heilige clowns), en één voor de Raad van de Goden. Ze komen ook gebeden offeren dat de Zuni vruchtbaarheid mogen genieten, een lang leven, voorspoed en geluk. De Shalako-ceremonie is de laatste ceremonie van het jaar in de Ceremoniële Cyclus van de Zuni.

Kiva’s voor de Kachina-cultus

Naast de speciale Kachina Kiva’s bij de Hopi en de Zuni, hebben de pueblo’s Acoma en Laguna van de westelijke Keres, en Isleta van de Tiwa ook hun speciale Kachina Kiva’s.

Santa Ana van de oostelijke Keres Indianen houdt wèl Kachina-dansen, maar heeft er geen speciale kiva voor. Bij deze Indianen komt zelfs een pueblo voor die Kachina-dansen uitvoert zonder maskers te dragen, wat uitzonderlijk is. Ook Jémez-pueblo heeft geen speciale kiva hiervoor en heeft zelfs geen eigen vorm voor de Kachina-dansen, maar heeft die van andere pueblo’s overgenomen.

Kiva’s van de westelijke Keres Indianen

Acoma en Laguna zijn de meest bekende pueblo’s van de Keres, en tevens de meest westelijke van dit Indiaanse volk, waarvan wordt gezegd dat hun voorouders van de Mesa Verde in het zuidwesten van Colorado afkomstig zijn. Daar bevinden zich de beroemde klifwoningen van de Anasazi, die werelderfgoed zijn.

Acoma-pueblo herbergt 19 clans verdeeld over twee groepen, die elk een eigen kiva hebben. Dit zijn de twee hoofd-kiva’s, die verantwoordelijk zijn voor de Kachina-rituelen. De ene groep heeft daarnaast nog twee kiva’s, de andere groep drie kiva’s. Ook heeft Acoma nog een onafhankelijke kiva.

Laguna-pueblo heeft nog zeven originele clans die afkomstig zouden zijn van hun Mesa Verde-voorouders, aangevuld met een aantal later ontstane clans. Het Kachina-genootschap van Laguna heeft twee grote kiva’s. Ook heeft de pueblo zes kiva’s voor de hoofdrichtingen (de vier windstreken plus aarde en hemel).

Zowel de westelijke als de oostelijke Keres hebben sterk ontwikkelde Kachina-organisaties, net als de Hopi en de Zuni.

Acoma Pueblo 1934. Bron: Wikimedia Commons, publiek domein. Credit: NPS. https://www.loc.gov/pictures/item/nm0095.photos.114121p

Kiva’s van de oostelijke Keres Indianen

De oostelijke Keres omvatten de pueblo’s Cochiti, San Felipe, Santa Ana, Santo Domingo en Sía. Deze pueblo’s hebben elk twee kiva’s, de Turkoois Kiva en de Pompoen Kiva. Alleen Sía wijkt hiervan af met de Winterkoning Kiva in plaats van de Pompoen Kiva. De oostelijke Keres zijn minder bekend dan de andere Pueblo-volken en zijn ook veel minder bestudeerd, omdat ze dit niet toelieten. Alleen de pueblo’s Cochiti en Sía stelden zich ervoor open.

In de Santa Ana-pueblo hebben de Turkoois en Pompoen Kiva’s de leiding over de medicijn-genootschappen, die op hun beurt weer de leiding hebben over de Kachina-organisatie. Deze pueblo heeft geen speciale Kachina Kiva’s. Zowel mannen als vrouwen participeren in de gemaskerde Kachina-dansen. Hierin zijn de Santa Ana uniek onder de Pueblo Indianen.

De Indianen van Sía-pueblo zijn ingedeeld in de Turkoois Kiva en de Winterkoning Kiva. Tussen de noordelijke en zuidelijke plaza is ergens een denkbeeldige oost-west lijn getrokken. De inwoners ten noorden van die lijn behoren tot de Winterkoning Kiva en de inwoners ten zuiden ervan tot de Turkoois Kiva. De leiders van deze groepen, de twee oorlogsopperhoofden van Sía, zijn bevoegd om leden van de ene kiva-groep over te hevelen naar de andere groep, ook al wonen ze niet in het gebied van die andere kiva-groep. Dit gebeurt wanneer er ongelijkheid in de grootte van de groepen bestaat om zo een bepaalde mate van gelijkwaardigheid te creëren. Beide kiva-groepen participeren in dezelfde ceremonies met als jaarlijks hoogtepunt de ceremoniële dansen op 15 augustus ter ere van de Gezegende Maagd, de patroonheilige van Sía-pueblo (Leslie A. White, blz. 183-184).

Kiva’s van de Tewa Indianen

De Tewa’s zijn verspreid over de pueblo’s Nambé, Pojoaque, San Juan, San Ildefonso, Santa Clara en Tesuque. De bewoners van elk van deze pueblo’s zijn gelijkelijk opgedeeld in Winter- en Zomermensen met hun bijbehorende kiva’s, die elk een eigen Kachina-organisatie hebben. De ceremoniële activiteiten vinden in de kiva’s plaats, behalve de Kachina-dansen die in het openbaar worden uitgevoerd. Tezamen met de dansers treden ook heilige clowns op, die de aankomst van de kachina’s aan de noordkant van de pueblo begeleiden. Daarnaast zijn er twee clownsgenootschappen, de Koshare en de Quirana, die de normen en waarden van het Pueblo-leven aanscherpen door er de draak mee te steken in hun grollen en grappen, en zo de samenlevingen een spiegel voor houden (zie mijn artikel Sacred Clowns, spiegelaars van Indiaanse samenlevingen, bewakers van heilige tradities, Kiva van juli-sept. 2002).

Kiva’s van de Tiwa Indianen

De Tiwa’s leven in de pueblo’s Isleta, Picuris, Sandia en Taos. Bij de noordelijke Tiwa-pueblo’s (Picuris en Taos) ontbreekt elke vorm van Kachina-organisatie, terwijl die bij de zuidelijk Tiwa-pueblo’s (Isleta en Sandia) tamelijk zwak is en vermoedelijk overgenomen van de Keres Indianen.

Picuris-pueblo is net als de Sía-pueblo onderverdeeld in twee ceremoniële groepen, gerelateerd aan de noord- en de zuidzijde van het dorp. De noordzijde gebruikt de Wolken Kiva en de zuidzijde de Hemel Kiva. De genootschappen Lentemensen, Zomermensen en Herfstmensen gebruiken het Ronde Huis voor hun ceremonies. De Wintermensen bekommeren zich om de controle van het weer en de vruchtbaarheid van het wild, en houden hun ceremonies in de IJs Kiva.

Taos-pueblo heeft zes kiva’s en bijbehorende genootschappen, een structuur die centraal staat binnen de Taos-samenleving.

In Sandia-pueblo zijn de leiders van de Turkoois Kiva en de Pompoen Kiva verantwoordelijk voor de uitvoering van de Adelaars en Bizon Dansen.

Kiva’s van de Jémez Indianen

Jémez-pueblo, waar het Towa-dialect wordt gesproken, telt ruim twintig ceremoniële groepen, waaronder twee groepen clowns die elk over een eigen kiva beschikken. De clowns verbonden met de Pompoen Kiva, de tabosh, hebben de leiding over de zomerceremonies terwijl de clowns van de Turkoois Kiva, de tsúnta tabosh, de leiding hebben over de winterceremonies. Jémez heeft geen eigen Kachina-concept, maar een concept dat is overgenomen van de Keres Indianen. Clans ontbreken geheel in de Jémez-samenleving, ze hebben alleen hun ceremoniële groepen als basisstructuur.

Zolang de kiva’s blijven bestaan en zolang de Pueblo Indianen hun dansen blijven dansen, zolang zullen de Pueblo-culturen blijven bloeien.

Literatuur

• Dutton, Bertha P., American Indians of the Southwest, University of New Mexico Press, 1991.
• Hirschfelder, Arlene en Paulette Molin, Encyclopedia of Native American Religions, Checkmark Books, 2001.
• Hoxie, Frederick E., Encyclopedia of North American Indians, Houghton Mifflin Company, 1996.
• Itiev, Mischa, Old Oraibi, A Study of the Hopi Indians of Third Mesa, University of New Mexico Press, 1992.
• Kupferer, Harriet J., Ancient Drums, Other Moccasins, Prentice Hall, Simon & Schuster, 1988.
• Mails, Thomas E. en Dan Evehema, Hotevilla, Hopi Shrine of the Covenant, Microcosm of the World, Marlowe & Co., 1995.
• Ortiz, Alfonso Ortiz (ed.), Handbook of North American Indians, Volume 10, ‘Southwest’, Smithsonian Inst., 1983.
• Underhill, Ruth M., Red Man’s Religion, Beliefs and Practices of the Indians North of Mexico, University of Chicago Press, 1965.
• Waldman, Carl, Word Dance, the Language of Native American Culture, Facts On File Inc., 1994.
• White, Leslie A., The Pueblo of Sia, New Mexico, Smithsonian, Bur. of American Ethnology, Bulletin no.184, 1962.

Uit: De Kiva, 2014, jaargang 51, nr. 1, © Stichting De Kiva